Fortepian

Fortepian – strunowy (chordofon), młoteczkowy, klawiszowy instrument muzyczny, zaliczany do rodziny cytr. 

Fortepian

Klasyfikacja naukowa

Chordofon prosty

Klasyfikacja popularna

klawiszowy, młoteczkowy, strunowy

Skala instrumentu

Podobne instrumenty

Pianino

Producenci

Steinway Yamaha Calisia Fazioli

Współczesny fortepian dysponujeskalą od A₂ (czasami najlepsze koncertowe od F₂; instrumenty z pocz. XIX wieku od C₁ ) do c⁵ (88 dźwięków/klawiszy).

W fortepianie struny rozpięte na stalowej ramie uderzane są młoteczkami obciągniętymi filcem. Naciśnięcie klawisza powoduje uderzenie młoteczka w strunę, przenosząc jednocześnie dynamikę uderzenia w klawisz. Natychmiast po pobudzeniu struny młoteczek odbija się od niej i w zależności od siły uderzenia, zatrzymuje się wyżej lub niżej. Pozwala to na szybką repetycję (uderzanie kilka razy tego samego dźwięku w szybkim tempie), inaczej niż w pianinie. Po zwolnieniu nacisku na klawisz do struny przyciskany jest tłumik wyciszający jej drgania. W ten dość skomplikowany sposób mechanizm fortepianu realizuje podstawową cechę tego instrumentu odróżniającą go od wcześniejszych instrumentów strunowych, klawiszowych, które nie miały możliwości kształtowania dynamiki dźwięku oraz czasu jego trwania.

Historia

Pierwsza wzmianka o fortepianie pochodzi z roku 1598 z listu Paliariona do księcia Modeny, w którym pisze on o instrumencie piano e forte (wł."cicho i głośno"). Nie jest jednak jasne, czy chodziło o w pełni młoteczkowy instrument, czy jakąś odmianę innego, tradycyjnego instrumentu.

Twórcą instrumentu, który był protoplastą współczesnego fortepianu, był Bartolomeo Cristofori. W źródłach podaje się różne daty pojawienia się tego wynalazku, pomiędzy latami 1689 i 1709, choć najstarszy egzemplarz zachowany do naszych czasów pochodzi z roku 1720. Najczęściej za datę zbudowania pierwszego fortepianu podaje się rok 1711. Fortepian Cristoforiego, zwany clavicembalo col piano e forte, grający "cicho i głośno", posiadał podwójne struny rozpięte na drewnianej ramie, ujęte w prostokątny korpus. Cristofori wyprodukował około dwudziestu takich instrumentów, po czym zaniechał produkcji, prawdopodobnie z powodu braku zainteresowania odbiorców.

Punktem zwrotnym we wczesnej historii fortepianu był entuzjastyczny artykuł autorstwa Scipione Maffeiego, w którym podane zostały szczegóły techniczne budowy instrumentu. Artykuł był kolportowany w całej Europie i spowodował u rzemieślników powrót zainteresowania budową tego instrumentu. Jednym z nich był Niemiec Johann Silbermann, który ulepszył konstrukcję fortepianu m.in. przez wprowadzenie mechanizmu odłączania tłumika, który pozwalał na swobodne wybrzmiewanie strun. Z fortepianem Silbermanna w 1730 r. zapoznał się Jan Sebastian Bach, nie wykazał jednak większego zainteresowania. Dopiero ulepszony model z 1747 r. zyskał jego przychylność.

[1][2]Fortepian stołowy

Kolejne dziesięciolecia są okresem wzrastającej popularności fortepianu. W całej Europie powstają firmy, specjalizujące się w produkcji tego instrumentu. Do najbardziej znanych należały: Schidemayer od 1735,Francisco Perez Mirabel w Hiszpanii od 1745, Stein od 1748, Thomas Gullifold w Londynie od 1750,Johann Behrent w Filadelfii od 1775.

Ewolucję wczesnego fortepianu w instrument znany dzisiaj zawdzięczamy Ludwigowi van Beethovenowi i londyńskiemu wytwórcy fortepianówBroadwoodowi. Postępująca głuchota Beethovena wymagała coraz głośniejszych instrumentów. Fortepiany Broadwooda, produkowane specjalnie dla Beethovena, stawały się zatem coraz większe i głośniejsze. Ostatecznie producent wyposażył je w trzy struny dla każdego dźwięku, rozpięte na stalowej ramie. Kształt pudła rezonansowego instrumentu także zaczął zbliżać się do dzisiejszego. Stopniowo uległa też powiększeniu rozpiętość skali fortepianu. Tuż przed I poł. XIX wieku osiągnęła 7 oktaw (od A subkontra do a czterokreślnego), później (pod koniec XIX w.) powiększono skalę do 7 i ¼ oktawy (tj. do c pięciokreślnego), przy czym jeszcze długo produkowano pianina o skali 7 oktaw. Rozpiętość 7 i ¼ oktawy jest standardem dla współczesnych fortepianów (88 dźwięków = klawiszy), od fortepianów gabinetowych do koncertowych (obecnie tę skalę posiadają także pianina, choć i 7-oktawowe bywają wciąż wytwarzane). Niektóre (bardzo nieliczne) fortepiany koncertowe, budowane na specjalne zamówienia, posiadają skalę 7 i ½ oktawy (od F subkontra do c pięciokreślnego). Większą rozpiętość skali posiadają jedynie organy (do 10 oktaw – tyle rozróżnia słuch ludzki).

Ze względu na różną długość fortepianów wyróżniamy cztery ich rodzaje:

• od 140 cm do 180 cm – fortepiany gabinetowe
• od 180 cm do 210 cm – fortepiany salonowe
• od 210 cm do 240 cm – fortepiany półkoncertowe
• powyżej 240 cm – fortepiany koncertowe (przeciętnie 280 cm, niekiedy spotyka się i dłuższe, ok. 3 m lub jeszcze nieco więcej - największy Fazioli dł. 308 cm).

Od początku XIX wieku fortepian stał się dominującym instrumentem solowym i pozostaje nim nadal. Literatura pianistyczna zawiera setki tysięcy dzieł i jest częścią dorobku praktycznie każdego kompozytora okresu klasycyzmu, romantyzmu oraz kompozytorów współczesnych.

Wszechstronność zastosowań fortepianu sprawiła także, że jest on podstawowym instrumentem uzupełniającym w nauczaniu praktycznie każdej innej dziedziny muzyki.

W XX w. John Cage zaczął komponować utwory na tzw. fortepian preparowany. Preparacja polegała na wkładaniu między struny fortepianu różnych elementów np. śrub, sztućców, gwoździ itp.

Budowa

[3][4]Przekrój podłużny fortepianu

1, 14 – rama żeliwna, 2 – nakrywa ruchoma przednia, 3 – sztaba dociskowa, 4 – tłumiki, 5 – nakrywa ruchoma tylna, 6 – kontrklawiatura, 7 – listwa pedałowa, 8 – przekaźnik pedału, 9, 10 – dźwignia pedału, 11 – pedały, prawy (forte), lewy (piano), 12 – podstawek, 13 – zaczepy, 15 – płyta rezonansowa, 16 – struna

Pedały

Zapis nutowy umożliwia specjalne oznaczenia nakazujące wciśnięcie i zwolnienie wybranego.Poprzednikiem aktualnych były dźwignie kolanowe umieszczane pod stołem, poruszane kolanem pianisty. W wieku XIX fortepiany posiadały nawet ich do siedmiu. Spełniały one jednak inne funkcje niż dzisiaj. Użycie ich powodowało zmianę barwy instrumentu na np. lutniowy, janczarski itp. W fortepianach i pianinach produkowanych od drugiej połowy XIX wieku zaczęto umieszczać aż trzy pedały, które to służyły do zmiany charakterystyki dźwięku. Z reguły jest ich dwa lub trzy, przy czym ich funkcje podlegają pewnej wariacji.

Pedał forte

Najważniejszy i najczęściej używany jest pedał prawy, zwany także pedałem forte lub zwyczajnie – pedałem(ang. sustain pedal). Struny większości dźwięków (poza najwyższymi) zaopatrzone są w tłumiki. Kiedy naciskany jest klawisz, tłumik podnosi się ze strun i następuje uderzenie młotka, natomiast kiedy ów klawisz zostanie zwolniony, na struny natychmiast opada tłumik i przerywa trwanie dźwięku. Wciśnięcie prawego pedału podnosi jednocześnie wszystkie tłumiki instrumentu, dźwięk trwa nadal po zwolnieniu klawisza. Ma to kilka zastosowań.

Po pierwsze, pozwala na podtrzymanie pożądanych dźwięków i jednoczesne zwolnienie rąk, dzięki czemu można grać inne dźwięki. Umożliwia również uzyskanie efektu legato (płynnego przejścia) między dźwiękami, które są od siebie zbyt oddalone, aby można było je zagrać bez słyszalnej przerwy. Wzbogaca także fakturę dźwięku, umożliwiając wibrację strun sąsiednich, lecz nie od uderzenia młotka, ale przez przeniesienie drgań.

Pedał ten posiadają wszystkie fortepiany. Pełni zawsze tę samą funkcję.

Pedał piano

Pedał lewy (wł. una corda – "jedna struna") zwany także pedałem piano, zmienia brzmienie dźwięków na bardziej delikatne i przytłumione. Na większość dźwięków w fortepianie przypadają trzy struny (poza najniższymi, które mają jedną lub dwie). Wciśnięcie lewego pedału powoduje przesunięcie całego mechanizmu (w tym klawiatury) odrobinę w prawo, przez co młotki trafiają w mniejszą liczbę strun. W pianinach pedał ten przysuwa je w ich kierunku, dzięki czemu pokonują krótszą drogę, a instrument wydaje cichsze dźwięki.

Pedał sostenuto

Środkowy pedał często nie występuje w tańszych i starszych modelach fortepianów. Kiedy jednak występuje, jego funkcja może być różna. Standardowo w fortepianach jest to tzw. pedałsostenuto i działa on nieco podobnie do prawego pedału, gdyż umożliwia on także podtrzymywanie dźwięków, przez utrwalanie tłumików w pozycji podniesionej. Nie podnosi on jednak tłumików, tak jak pedał prawy, a tylko unieruchamia tłumiki już podniesione, co pozwala podtrzymać pewne dźwięki i grać inne w sposób normalny. Pedał ten jest rzadko wykorzystywany.

Mechanizmy

Mechanizm angielski

[5][6]Schemat współczesnego mechanizmu angielskiego o podwójnej repetycji[7][8]Mechanizm angielski

Współczesny mechanizm angielski jest w rzeczywistości mechanizmem francuskim, gdyż powstał we Francji, gdzie producenci fortepianów Erard i Pleyel pracowali nad udoskonaleniem tradycyjnej, staroangielskiej mechaniki o pojedynczej repetycji. Z tego wynika, iż stosowane powszechnie w niemieckich, angielskich etc. fortepianach aż do końca XIX wieku mechanizmy, zwane "angielskimi" (również staroangielskimi lub wczesnoangielskimi), nie miały podwójnej repetycji. Również z tego wynika, że pozornie prosty podział mechanik fortepianowych na mechanizm wiedeński (dawny; patrz niżej) i mechanizm angielski (współczesny) nie jest prawidłowy: maksymalnie uproszczony podział wielu odmian mechanizmów powinien uwzględniać 1. mechanizm wiedeński; 2. mechanizm staroangielski; 3. mechanizm nowoangielski (francuski), przy czym tylko ten ostatni jest stosowany dzisiaj, zaś pierwsze dwa są odmianami historycznymi.

Mechanizm angielski (współczesny) schematycznie: 1 – dźwignia klawiszowa, 2 – pilot, 3 – dźwignia główna, 4 – występ oporowy popychacza, 5 – popychacz, 6 – widełki młotka, 7 – śruba regulacyjna skoku dźwigni repetycyjnej, 8 – bródka młotka (baryłka), 9 – dźwignia repetycyjna, 10 – zespół młotka, 11 – chwytnik, 12 – widełki tłumika, 13 – kontrklawiatura, 14 – łyżeczka tłumikowa, 15 – tłumik, 16 – struna, 17 – rama żeliwna (tzw. metalowa płyta), 18 – agrafa, 19 – kołek stroikowy, 20 – strojnica.

Zasada działania: Przy uderzeniu w klawisz pilot (2) podnosi dźwignię, popychacza (5) podrzuca młotek, występ oporowy (4) odłącza popychacz od bródki młotka (8). Młotek opadając po uderzeniu w strunę (16) opiera się na dźwigni repetycyjnej (9) i przechyla ją swoim ciężarem. Jeśli klawisz pozostał naciśnięty wówczas młotek opadając jest hamowany przez chwytnik (11). Jeśli w tym momencie lekko osłabić nacisk palca na klawisz (1), czyli pozostawić na niewielkie podniesienie do góry zacznie się opadanie dźwigni. Oswobodzony od występu oporowego popychacz (5) jest odsuwany sprężyna pod bródką młotka (8). To samo niewielkie opadniecie tylnego końca dźwigni klawiszowej powoduje rozdzielenie chwytnika (11) i młotka. Wówczas przygięta sprężyna repetycyjna wyprostuje się podrzucając krótkim skokiem dźwignię repetycyjną (9) i młotek. W tym momencie popychacz (5) wskakuje pod bródkę młotka (8). W ten sposób mechanizm, przy prawie całkowitym naciśniętym klawiszu, jest znów gotów do ponownego uderzenia. Taka specyfikacja podwójnej repetycji pozwala prawie nieprzerwanie powtarzać jeden i ten sam dźwięk. Szybkość powtarzania w lepszych mechanizmach osiąga 12-15 uderzeń na sekundę. Rzecz w dźwigni repetycyjnej i podpierającej ją sprężynie repetycyjnej, które utrzymują młotek w zawieszeniu, pozwalając popychaczowi wsuwać się pod bródkę młotka i powodować kolejne podrzucenie młotka.

Dawny — wiedeński, o pojedynczej repetycji

[9][10]Mechanizm wiedeński schematycznie

 

Mechanizm wiedeński schematycznie: 1 – klawisz, 2 – chwytnik, 3 – głowa młotka, 4 – strojnica, 5 – kołek stroikowy, 6 – agrafa, 7 – struna, 8 – wspólna listwa tłumika, 9 – wypełnienie ołowiane, 10 – klocek tłumika, 11 – drut łączący, 12 – prowadnica tłumika, 13 – pasek pergaminowy, 14 – wspólna listwa tłumika, 15 – sprężynowy drut wyślizgu, 16 – wyślizg, 17 – nasada młotka, 18 – widełki, 19 – uchylacz tłumika, 20 – zagięty drut przekazujący, 21 – ramię młotka.

Zasada działania: Naciskając na klawisz (1) tylna jego część podnosi się do góry, zmniejszając przestrzeń pomiędzy wystającą tylną częścią klawisza a filcem odpowiedzialnym za parametr głębokości gry. W tym samym momencie nasada młotka (17) styka się z wyślizgiem (16). Dzięki temu ramię młotka (21) umieszczone w metalowych widełkach (18) przybliża się w kierunku strun (7). W odległości 2-3 mm od strun następuje moment wyzwolenia dzięki odsunięciu się wyślizgu znad nasady młotka. Młotek uderza w strunę i opada na chwytnik (2) w połowie odległości do strun. W między czasie uchylacz tłumika (19) zakończony klockiem drewnianym wraz z filcem podnosi tłumik w odległości 2/3 drogi młotka do strun. Zwalniając klawisz nasada młotka wsuwa się pod wyślizg (16) i klawisz jest gotowy do ponownego cyklu pracy.

Strojenie

[11][12]Zestaw do strojenia pianin i fortepianów - od lewej: kamerton, klin do tłumienia niestrojonych strun, klucz

Strojenie temperacji systemem kwartowo-kwintowym. Temperacja to zakres dźwięków od a do a1.

a¹ – od kamertonu

a¹ – a – oktawa w dół

a – e¹ – kwinta w górę

e¹ – h – kwarta w dół

h – fis¹ – kwinta w górę

fis¹ – cis¹ – kwarta w dół

cis¹ - gis¹ – kwinta w górę

gis¹ - dis¹ – kwarta w dół

dis¹ - ais(b) – kwarta w dół

b - f¹ – kwinta w górę

f¹ - c¹ – kwarta w dół

c¹ - g¹ – kwinta w górę

g¹ - d¹ – kwarta w dół.

Każda kwinta i kwarta musi posiadać odpowiednią częstotliwość zdudnień (dudnienie ma tym mniejszą częstotliwość, im niżej położone dźwięki danego interwału); używając systemu równomiernie temperowanego, nie uzyskuje się przy tym idealnie czystych kwint i kwart, co ma znaczenie fizjologiczne. Dźwięki poszczególnych strun dla jednego dźwięku (zależnie od wysokości dźwięku 1-3 struny, w niektórych instrumentach 4) stroi się osobno, pozostałe struny tłumiąc za pomocą klina gumowego lub drewnianego. Resztę dźwięków stroi się w oktawach od temperacji.

Strojenie fortepianu jest dosyć trudne, stąd też w zasadzie powinno być przeprowadzone przez fachowca – stroiciela. Fortepian i pianino (w przeciwieństwie do np. skrzypiec) charakteryzuje się stosunkowo dużą stabilnością stroju i wymaga strojenia jedynie od czasu do czasu (przeciętnie raz lub dwa razy w roku). Strojenie coraz częściej wspomaga się urządzeniami elektronicznymi - tunerami (nie sprawdzają się przy tym najprostsze modele).

Producenci

 

Na przestrzeni wielu lat na całym świecie rozwijały się kolejne wytwórnie fortepianów. "Złotym wiekiem" dla budownictwa fortepianowego był wiek XIX. Wtedy to każda wytwórnia, chcąc zdobyć jak największą ilość odbiorców, ulepszała swoje fortepiany o kolejne patenty. Do najlepszych światowych wytwórni zaliczamy: Steinway, Carl Bechstein, Ignaz Bösendorfer, Blüthner, Paolo Fazioli, Yamaha, Kawai, Petrof i inni. Do najlepszych fabryk do 1945 znajdujących się na obecnych terenach Polski zaliczamy: Krall i Seidler (Warszawa), Arnold Fibiger (Kalisz), Theodor Betting (Kalisz), Bruno Sommerfeld, Fabryka fortepianów Małecki, Ed. Seiler – Legnica i inni.